Nierzadko zdarza się, że do masy spadkowej po zmarłym członku rodziny wchodzą długi przewyższające stan czynny pozostawionego majątku. Jeżeli spadkodawca nie pozostawił żadnego testamentu i dziedziczyć mają spadkobiercy ustawowi (w pierwszej kolejności małżonek oraz zstępni), staną oni przed koniecznością podjęcia decyzji o przyjęciu albo odrzuceniu spadku. Czas na podjęcie wyboru narzuca art. 1015 § 1 k.c., zgodnie z którym oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku może być złożone w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania. Co jednak oznacza to pojęcie? Jakie są skutki odrzucenia spadku? Co jeżeli upłynie wskazany termin półroczny, a spadkobierca nie złoży żadnego oświadczenia woli?
W odpowiedzi na pierwsze pytanie, należy podać odpowiedź przedstawianą przez przedstawicieli doktryny – w razie gdy ma miejsce dziedziczenie ustawowe, dla spadkobiercy powołanego do dziedziczenia w pierwszej kolejności termin z art. 1015 § 1 k.c. rozpoczyna z reguły bieg w dniu, w którym osoba ta dowiedziała się o śmierci spadkodawcy, jeśli ma przy tym wiedzę o istnieniu stosunku rodzinnego łączącego ją ze zmarłym, sprawiającego, że należy do pierwszej grupy spadkobierców ustawowych (E. Niezbecka, w: A. Kidyba, Komentarz KC, t. 4, 2012, s. 273; J. Kremis, w: E. Gniewek, P. Machnikowski, Komentarz KC, 2014, art. 1015, Nb 3; K. Żok, w: M. Gutowski, Komentarz KC, t. 3, 2022, art. 1015, Nb 12; W. Borysiak, w: K. Osajda, Komentarz KC, t. 3, 2013, s. 809). Najczęściej będzie to zatem dotyczyło sytuacji, w której osoba dziedzicząca w pierwszej kolejności (np. małżonek albo dziecko) dowiaduje się o zgonie spadkodawcy – rozumie tym samym, że staje się spadkobiercą. W sytuacji, w której spadkobierca nie należy do pierwszego kręgu uprawnionych, lecz jest na przykład matką, siostrą albo wnukiem spadkodawcy, termin rozpoczyna swój bieg od chwili, w której ta osoba dowiedziała się o odrzuceniu spadku przez członka rodziny dziedziczącego w pierwszej kolejności (przy założeniu, że takowy oczywiście istniał, spora grupa ludzi nie pozostawia po sobie małżonków ani dzieci). Jeśli spadek zostanie przez niego odrzucony, traktuje się go tak, jak gdyby zmarł jeszcze przed spadkodawcą – i dziedziczenie zmierza w kierunku dalszego kręgu spadkobierców, na przykład na dzieci osoby odrzucającej spadek – dla których termin na złożenie oświadczenia woli również wynosi oczywiście sześć miesięcy, od dnia, w którym dowiedzieli się o opisanym odrzuceniu spadku.
Wobec tego, w przypadku, w którym spadkobierca ustawowy (czy to z pierwszego, czy to z dalszego kręgu osób dziedziczących) nie stanie przed notariuszem ani przed sądem (zgodnie z możliwościami wskazanymi w art. 1018 § 3 zd. pierwsze k.c.) w ciągu sześciu miesięcy od dnia dowiedzenia się o tytule powołania do dziedziczenia, z mocy samej ustawy dziedziczy on spadek z dobrodziejstwem inwentarza – zgodnie z art. 1015 § 2 k.c. Oznacza to, że odpowiadać on będzie za długi spadkodawcy maksymalnie w wysokości wartości samej masy spadkowej, ustalonej w wykazie inwentarza albo spisie inwentarza stanu czynnego spadku. Oznacza to, że wierzyciele mogą zaspokoić się nie tylko z przedmiotów i praw wchodzących do spadku, lecz również ze składników majątku osobistego spadkobiercy, jeżeli tylko łączna wartość roszczeń tych wierzycieli nie przekroczy wartości czynnej spadku. Jeśli dojdzie do takiej sytuacji, to w toku sądowego postępowania spadkowego, korzystne i pragmatyczne jest zgłoszenie wniosku o sporządzenie spisu inwentarza, przy pomocy operatu szacunkowego sporządzonego przez biegłego sądowego. W przeciwnym razie inwentarz masy spadkowej może zostać przygotowany przez komornika, w związku z egzekucją długów – co jednak ryzykuje niekorzystnym dla spadkobierców ustaleniem wysokości stanu czynnego spadku.
