W przypadku pominięcia małżonka, rodziców i zstępnych przez spadkodawcę tym osobom przysługuje roszczenie o zachowek. Zatem zachowek stanowi rekompensatę i formę ochrony interesów najbliższych członków rodziny. Jest to możliwość wystąpienia przeciwko spadkobiercy o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia schedy, która należałby się w przypadku dziedziczenia ustawowego (czyli bez sporządzonego testamentu).
Jednak w niektórych sytuacjach także tego uprawnienia może zostać pozbawiona osoba najbliższa. Idealnym przykładem takiej sytuacji jest wydziedziczenie członka najbliższej rodziny, przykładowo córki lub syna zmarłego. Zgodnie z treścią art. 1008 kodeksu cywilnego spadkodawca może pozbawić prawa do zachowku, jeżeli uprawniony do zachowku:
- wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
- dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
- uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Dla skuteczności wydziedziczenia istotnym jest szczegółowe wskazanie w treści testamentu przyczyn, dla których spadkodawca postanowił dokonać wydziedziczenia. Nie można zatem ograniczyć się do wskazania, że doszło do realizacji przesłanki do wydziedziczenia.
Pojawia się tutaj pytanie, czy wydziedziczenie konkretnej osoby ma skutki także wobec zstępnych tej osoby. Odpowiedź może być nieintuicyjna. Należy jednak podkreślić, że wydziedziczenie konkretnej osoby nie wpływa z mocy prawa na uprawnienie do zachowku jej zstępnych (dzieci, wnuków, itd.) i co do zasady w dalszym ciągu przysługuje im prawo do zachowku. Zgodnie bowiem z art. 1011 kodeksu cywilnego zstępni wydziedziczonego zstępnego są uprawnieni do zachowku. W takiej sytuacji zstępni wydziedziczonego mają prawo do zachowku w części, jaka przypadłaby wydziedziczonemu.
Wysokość zachowku osoby uprawnionej co do zasady wynosi połowę wartości udziału spadkowego, jaka przypadałaby mu przy dziedziczeniu z ustawy. Jednak w przypadku małoletnich zstępnych oraz osób trwale niezdolnych do pracy zarobkowej 2/3 wartości tego udziału spadkowego.
Aby otrzymać konkretną kwotę pieniężną, ułamek wyrażający wielkość zachowku należy pomnożyć przez wartość tzw. substratu zachowku. Substratem zachowku jest czysta wartość spadku, która jest powiększona o wartość darowizn podlegających zaliczeniu na podstawie przepisów art. 993 i następne kodeksu cywilnego. Czystą wartość spadku oblicza się przez odjęcie od aktywów spadku wartości długów spadkowych, nie uwzględniając jednak po stronie długów zapisów zwykłych i poleceń (art. 993 kodeksu cywilnego). Doliczeniu podlegają co do zasady wszystkie darowizny dokonane przez spadkodawcę, z wyjątkiem:
- drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych (np. prezenty urodzinowe), bez względu na osobę obdarowanego i czas dokonania czynności prawnej,
- darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku, dokonanych przed więcej niż 10 lat, licząc wstecz od otwarcia spadku,
- darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy spadkodawca nie miał jeszcze zstępnych (chyba że darowiznę uczyniono na mniej niż 300 dni przed urodzeniem się zstępnego) – przy obliczaniu zachowku dla zstępnych,
- darowizn dokonanych przed zawarciem małżeństwa – przy obliczaniu zachowku dla małżonka.
